درس سیزدهم

گُردآفرید

• شاعر: فردوسی
• قالب: مثنوی
• اثر: شاهنامه
• وزن (ویژۀ رشته انسانی): فعولن فعولن فعولن فعل

گُردآفرید، پهلوان شیر زن حماسۀ ملیّ ایران، دختر گَژدَهَم است. گردآفریدِ دلاور با اینکه در داستان رستم و سهراب شاهنامه حضوری کوتاه دارد، بسیار برجسته و یکی از گیراترین زنان شاهنامه است. در رهسپاری سهراب از توران به سوی ایران، هنگامی که وی در جست و جوی پدرش، رستم است، با او آشنا می شویم. در مرز توران و ایران، دژی به نام سپید دژ است. گَژدَهَم که یک ایرانی و پهلوان سالخورده است، بر آن دژ فرمان می راند و همواره در برابر دشمن، پایداری سرسختانه ای می ورزد و با این کار، دل همۀ ایرانیان را به آن دژ امیدوار م یسازد. سهراب ناچار است پیش از درآمدن به خاک ایران از این دژ بگذرد. در نبرد میان سهراب و هُجیر، سهراب پیروز می شود. سهراب، نخست می خواهد او را بکشد، اما او را اسیر کرده، راهی سپاه خود می کند. آگاهی از این رویداد، دژنشینان را سراسیمه می سازد امّا گردآفرید این واقعه را مایۀ ننگ می داند و برمی آشوبد و خود به نبرد او می رود. سهراب برای رویارویی آن شیرزن به رزمگاه درمی آید و نبرد میان آن دو درمی گیرد:

قلمرو زبانی:

چو آگاه شد دختر گـژدهم                      که سالار آن انجمن گشت کم

قلمرو فکری:

هنگامی که دختر گژدهم آگاه شد که سالار آن گروه (هجیر) در بند افتاد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گژدهم و کم ß   قافیه

گشت کم ß   کنایه از «در بند افتادن»

زنی بود برسان گردی سوار                    همیشه به جنگ اندرون نامدار

قلمرو فکری:

زنی مانند پهلوانی سوارکار بود و همیشه در جنگ‌آوری سرشناس.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله (فعل «بود» در مصراع دوم حذف شده است)

به جنگ اندرون ß   دو حرف اضافه برای یک متمم

قلمرو ادبی:

سوار و نامدار ß   قافیه

زنی بود برسان گردی سوار ß   تشبیه

حرف «ر» ß   واج آرایی

کجا نام او بود گـردآفرید                        زمانه ز مادر چنین نآورید

قلمرو فکری:

که نام او گردآفرید بود و روزگار از مادر چنین دختری به وجود نیاورده.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع «او» در مصراع اول:زن

قلمرو ادبی:

گردآفرید و نآورید ß   قافیه

زمانه ß   جانبخشی

ناورید ß   کنایه از «نزاد»

چنان ننگش آمد ز کار هجیر                 که شد لاله رنگش به کردار قیر

قلمرو فکری:

چنان از کار هجیر بدش آمد، که چهرۀ سرخش مانند قیر سیاه شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

هجیر و قیر ß   قافیه

لاله رنگ ß   تشبیه

به کردار ß   مانند، ادات تشبیه

مصراع دوم ß   اغراق (چهره اش مانند قیرسیاه شد)

بپوشید درع سواران جنگ                     نبود اندر آن کار جای درنگ

قلمرو فکری:

زره سواران جنگجو را بپوشید. در آن کار توقف هیچ جایز نبود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

جنگ و درنگ ß   قافیه

جای درنگ نبود ß   کنایه از اینکه «وقفه جایز نبود»

حروف «ر» و «د» ß   واج آرایی

فرود آمد از دژ به کردار شیر                  کمر بر میان بادپایی به زیر

قلمرو فکری:

مانند شیر از دژ پایین آمد، در حالی که کمربندش را بر کمر بسته بود و اسبی تیزرو را سوار شده بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله (فعل جملۀ دوم حذف شده است)

به کردار ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

شیر و زیر ß   قافیه

کمر بر میان ß   کنایه از «آماده بودن»

بادپا ß   کنایه از «اسب تیزرو»

بادپایی به زیر بود ß   کنایه از این که «سواره بود»

شیر و زیر ß   جناس ناهمسان

به پیش سپاه اندر آمد چو گرد               چو رعد خروشان یکی ویله کرد

قلمرو فکری:

چون غبار (سریع) به پیش سپاه آمد و مانند رعد خروشان فریاد زد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

چو ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

گرد و کرد ß   قافیه

خروشان ß   جانبخشی

حرف «چو» ß   واژه آرایی

گرد و کرد ß   جناس ناهمسان اختلافی

که گردان کدامند و جنگ آوران              دلیران و کارآزموده سران

قلمرو فکری:

که پهلوانان و جنگ آوران و دلیران و فرماندهان کارآزموده کدامند؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

کل بیت ß   رجزخوانی

قلمرو ادبی:

اشکبوس و کوس ß   قافیه

کارآزموده ß   کنایه از «باتجربه»

حروف «ن» و «ا» ß   واج آرایی

چو سهراب شیراوژن او را بدید              بخندید و لب را به دندان گزید

قلمرو فکری:

زمانی که سهراب شیرکش او را دید، بخندید و لبش را با دندان گزید و شگفت زده شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

مرجع «او» در مصراع اول ß   گردآفرید

قلمرو ادبی:

بدید و گزید ß   قافیه

شیراوژن ß   کنایه از «دلاور»

لب به دندان گزید ß   کنابه از «شگفت زده شدن»

لب و دندان ß   تناسب

حرف «د» ß   واج آرایی

بیامد دمان پیش گردآفرید                    چو دخت کمندافگن او را بدید،

کمان را به زه کرد و بگشاد بر                 نبد مرغ را پیش تیرش گـذر

قلمرو فکری:

غرنده و خشمگین پیش گردآفرید آمد. هنگامی که دختر جنگجو او را دید،

تیر را در چله کمان نهاد و آماده تیراندازی شد. هیچ پرنده ای نمی‌توانست از پیش تیرش گـذر کند. (او تیرانداز ورزیده ای بود)

قلمرو زبانی:

بیت اول ß   2 جمله

بیت دوم ß   3 جمله

این دو بیت موقوف المعانی هستند

مرجع «او» در مصراع دوم ß   سهراب

قلمرو ادبی:

بیت اول ß   گردآفرید و بدید ß   قافیه

بیت دوم ß   بر و گذر ß   قافیه

کمندافگن ß   کنایه از «جنگجو»

حرف «د» در مصراع اول ß   واج آرایی

زه، کمان و تیر ß   تناسب

بگشاد بر ß   کنایه از «آماده تیراندازی شدن»

مرغ را پیش تیرش گـذر نبود ß   کنایه از «بسیار ورزیده و ماهر بود»

به سهراب بر تیر باران گرفت                 چپ و راست جنگ سواران گرفت

قلمرو فکری:

آغاز به تیر باران سهراب کرد. از چپ و راست با سوارکاران آغاز به جنگ کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

به سهراب بر ß   دو حرف اضافه برای یک متمم

قلمرو ادبی:

باران و سواران ß   قافیه (گرفت ß   ردیف)

چپ و راست ß   تضاد، کنایه از «از هر طرف»

نگه کرد سهراب و آمدش ننگ               برآشفت و تیز اندر آمد به جنگ

قلمرو فکری:

سهراب نگاه کرد و بدش آمد. خشمگین شد و به تندی به جنگ درآمد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

ننگ و جنگ ß   قافیه

ننگ و جنگ ß   جناس ناهمسان

چو سهراب را دید گردآفرید                   که برسان آتـش همی بردمید،

سر نیزه را سوی سهراب کرد                  عنان و سنان را پر از تاب کرد

قلمرو فکری:

زمانی که گردآفرید سهراب را دید، که مانند آتـش می‌خروشید،

سر نیزه را سوی سهراب گرفت و افسار و سرنیزه را پیچ و تاب داد (نشان داد که شور و هیجان دارد).

قلمرو زبانی:

بیت اول ß   2 جمله

بیت دوم ß   2 جمله

این دو بیت موقوف المعانی هستند

برسان ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

بیت اول ß   گردآفرید و همی بردمید ß   قافیه

بیت دوم ß   سهراب و تاب ß   قافیه (کرد ß   ردیف)

حرف «د» در مصراع اول ß   واج آرایی

عنان و سنان ß   جناس ناهمسان

سرنیزه و سنان ß   تناسب

حروف «س» و «ن» در مصراع اول ß   واج آرایی

برآشفت سهراب و شد چون پلنگ                     چو بدخواه او چاره گر بد به جنگ

قلمرو فکری:

سهراب خشمگین شد و مانند پلنگ شد، زیرا دشمن او در جنگ حیله گر و مدبّر بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

پلنگ و جنگ ß   قافیه

چون پلنگ ß   تشبیه

چون و چو ß   جناس

بزد بر کمربند گردآفرید                 زره بر برش یک به یک بردرید

قلمرو فکری:

سهراب بر کمربند گردآفرید نیزه زد و زره را از تن گردآفرید یک به یک جدا کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و بردرید ß   قافیه

کمان به زه ß   کنایه از آماده

بر و بر ß   جناس همسان

حرف «ب» ß   واج آرایی

کلمات «یک» و «بر» ß   واژه آرایی

چو بر زین بپیچید گردآفرید                  یکی تیغ تیز از میان برکشید

قلمرو فکری:

زمانی که گردآفرید بر زین پیچید، شمشیری تیز از کمربندش بیرون کشید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و کشید ß   قافیه

تیغ و تیز ß   جناس

بزد نیزهٔ او به دو نیم کرد                       نشست از بر اسپ و برخاست گرد

قلمرو فکری:

[گردآفرید] با ضربه ای نیزۀ سهراب را شکست و بر روی زین اسب نشست و فرار کرد. (چون توانِ مبارزه با سهراب را نداشت)

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

مرجع «او» ß   گردآفرید

قلمرو ادبی:

کرد و گرد ß   قافیه

گرد برخاست ß   کنایه از این که «اسب را تازاند»

کرد و گرد ß   جناس ناهمسان

به آورد با او بسنده نبود                        بپیچید ازو روی و برگاشت زود

قلمرو فکری:

گردآفرید در جنگ حریف سهراب نمی شد، برای همین بپیچید و زود از او روی برگرداند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

مرجع «او» در مصراع اول و در عبارت «ازو» در مصراع دوم ß   سهراب

قلمرو ادبی:

نبود و زود ß   قافیه

روی برگاشت ß   کنایه از «عقب نشینی و فرار»

سپهبد عنان اژدها را سپرد                    به خشم از جهان روشنایی ببرد

قلمرو فکری:

سپهبد (سهراب) افسار را به اسبش رها کرد و با خشمِ خود دنیا را تاریک کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

سپرد و ببرد ß   قافیه

عنان سپردن ß   کنایه از اختیار را به اسب دادن

اژدها ß   استعاره از اسب

از جهان روشنایی بردن ß   اغراق، کنایه از تیره کردن

چو آمد خروشان به تنگ اندرش            بجنبید و برداشت خود از سـرش

قلمرو فکری:

وقتی که سهراب خود را با فریاد، به گردآفرید نزدیک کرد با حرکتی کلاهخودِ او را از سرش برداشت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

به تنگ اندر آمد ß   دو حرف اضافه برای یک متمم

اندرش ß   جابجایی ضمیر

مرجع «ــَـش» (او) «اندرش» و «سرش» ß   گردآفرید

قلمرو ادبی:

اندر و سر ß   قافیه (ــَـش ß   ردیف)

حرف «ش» ß   واج آرایی

رها شد ز بند زره مـوی اوی                    درفشان چو خورشید شد روی اوی

قلمرو فکری:

موهای گردآفرید از زیر زره بیرون آمد و صورت چون خورشید او نمایان شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

چو ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

بی بارگی و یکبارگی ß   قافیه

موی، روی و اوی ß   جناس ناهمسان

شد ß   تکرار

چو خورشید شد روی اوی ß   تشبیه

حروف «ش» و «ر» ß   واج آرایی

بدانست سهراب کاو دخترست               سر و موی او از درِ افسرست

قلمرو فکری:

سهراب فهمید که او دختر است و وضع ظاهری او نشان می‌دهد که او فرد بزرگی است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

دختر و افسر ß   قافیه (ــَـست ß   ردیف)

از درِ افسر ß   کنایه از «مناسب برای جنگ نیست»

سر، موی و افسر ß   تناسب

حرف «ر» ß   واج آرایی

شگفت آمدش گفت از ایران سپاه                     چنین دختر آید به آوردگاه

قلمرو فکری:

سهراب حیرت زده شد و گفت در سپاه ایران، دختری این­گونه، شجاعانه، به میدان جنگ می آید؟!

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

ایران سپاه ß   ترکیب اضافی وارون

قلمرو ادبی:

سپاه و آوردگاه ß   قافیه

چنین دختر آید به آوردگاه ß   کنایه

ز فتراک بگشود پیچان کمند                  بینداخت و آمد میانش به بند

قلمرو فکری:

او از ترک بند خود کمند پیچانش را باز کرد و آن را انداخت و کمر گردآفرید را در بند آورد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

پیچان کمند ß   ترکیب وصفی وارون

قلمرو ادبی:

کمند و بند ß   قافیه

حروف «د» و «ن» ß   واج آرایی

بدو گفت کز من رهایی مَجوی               چرا جنگ جویی، تو ای ماه روی

قلمرو فکری:

سهراب به گردآفرید گفت: به دنبال رهایی از دست من نباش. ای زیبارو چرا به دنبال جنگ هستی؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

مَجوی و روی ß   قافیه

ماه روی ß   تشبیه، منظور گردآفرید

مجوی و جویی ß   اشتقاق (رشته انسانی)

حرف «ی» ß   واج آرایی

نیامد به دامم به سان تو گور              ز چنگم رهایی نیابی مشور

قلمرو فکری:

همانند تو گوری به دام من نیفتاده است. از چنگم رهایی نمی‌یابی، تقلا نکن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

به سان ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

گور و مشور ß   قافیه

به دام آمدن ß   کنایه از «در بند افتادن، اسیر شدن»

به سان تو گور ß   تشبیه

بدانست کاویخت گردآفرید                   مر آن را جز از چاره درمان ندید

قلمرو فکری:

گردآفرید فهمید که گرفتار شده و دانست که برای حل این مشکل باید چاره ای بیندیشد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و ندید ß   قافیه

بدو روی بنمود و گفت ای دلیر              میان دلیران به کردار شیر

دو لشکر نظاره برین جنگ ما                 برین گرز و شمشیر و آهنگ ما

قلمرو فکری:

(پس) رو به سهراب کرد و گفت: «ای دلاور که در میان پهلوانان مانند شیر هستی

دو لشکر به این جنگ و گرز و شمشیر و قصد و همت ما نگاه می‌کنند.

قلمرو زبانی:

بیت اول ß   4 جمله (فعل جملۀ چهارم حذف شده است)

بیت دوم ß   1 جمله

این دو بیت موقوف المعانی هستند

به کردار ß   ادات تشبیه

قلمرو ادبی:

بیت اول ß   دلیر و شیر ß   قافیه

بیت دوم ß   جنگ و آهنگ ß   قافیه (ما ß   ردیف)

لشکر، جنگ، گرز و شمشیر ß   تناسب

حرف «ر» در بیت اول ß   واج آرایی

کلمه «برین» در بیت دوم ß   واژه آرایی

کنون من گشایم چنین روی و موی                    سپاه تو گردد پر از گفت و گوی

قلمرو فکری:

اکنون من چهره و گیسوی خود را نشان می دهم تا در سپاه تو بحث و جدل به وجود آید

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

موی و گوی ß   قافیه

روی و موی ß   تناسب، جناس ناهمسان

پر از گفتگو گردیدن ß   کنایه از غیبت کردن، حرف درآوردن

حروف «گ» و «و» ß   واج آرایی

که با دختری او به دشت نبرد                بدین سان به ابر اندر آورد گـرد

قلمرو فکری:

سپاهیان می‌گویند سهراب با دختری در میدان نبرد جنگید و به سختی با او گرم پیکار شده است. (این کار آبروی تو را می‌برد)

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

قلمرو ادبی:

نبرد و گرد ß   قافیه

گرد به ابر اندرآوردن ß   اغراق، کنایه از «گرم نبرد شدن»

کنون لشکر و دژ به فرمان توست                      نباید برین آشتی جنگ جست

قلمرو فکری:

اکنون لشکر و دژ به فرمان تواند (ما تسلیم تو شدیم و با تو صلح کردیم) برای همین نباید با این صلح ما، همچنان به دنبال جنگ باشی.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

توست و جست ß   قافیه

آشتی و جنگ ß   تضاد

توست و جست ß   جناس ناهمسان (از نظر آوایی)

عنان را بپیچید گردآفرید                       سمند سرافراز بر دژ کشید

قلمرو فکری:

گردآفرید اسب خود را برگرداند و به سمت دژ حرکت کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و کشید ß   قافیه

عنان را پیچیدن ß   کنایه از برگشتن

عنان و سمند ß   تناسب

حرف «د» ß   واج آرایی

همی رفت و سهراب با او به هم                        بیامد به درگاهِ دژ، گژدهم

قلمرو فکری:

گردآفرید و سهراب در کنار هم تا نزدیکی دژ آمدند و گژدهم نیز تا در دروازه دژ آمد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

هم و گژدهم ß   قافیه

حرف «هـ» ß   واج آرایی

درِ باره بگـشاد گردآفرید             تنِ خسته و بسته بر دژ کشید

قلمرو فکری:

گرد آفرید در دژ را باز کرد و تن زخمی و بسته اش را به درون دژ کشانید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و کشید ß   قافیه

خسته و بسته ß   جناس ناهمسان

باره ß   مجاز از «دژ»

در دژ ببستند و غمگین شدند               پر از غم دل و دیده خونین شدند

قلمرو فکری:

ایرانیان درِ دژ سپید را بستند و به خاطر زخمی شدنِ گردآفرید، با ناراحتی بسیار گریستند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

غمگین و خونین ß   قافیه (شدند ß   ردیف)

دیده خونین ß   کنایه از «اندوهگین»

دل و دیده ß   تناسب

حرف «د» ß   واج آرایی

ز آزار گردآفرید و هجیر             پر از درد بودند برنا و پیر

قلمرو فکری:

همه افراد دژ سپید از جوان و پیر، از غمِ شکستِ گردآفرید و هُجیر بسیار دردمند بودند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

قلمرو ادبی:

هجیر و پیر ß   قافیه

برنا و پیر ß   تضاد

حرف «ر» ß   واج آرایی

برنا و پیر ß   کنایه از همه

بگفتند کای نیکدل شیرزن                    پر از غم بُد از تو دل انجمن

قلمرو فکری:

مردم گفتند که ای زن دلاور و نیکدل، دل مردم از تو پر از غم و اندوه شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

منظور از «شیرزن» ß   گردآفرید

قلمرو ادبی:

شیرزن و انجمن ß   قافیه

شیرزن ß   تشبیه

انجمن ß   مجاز از مردم

کلمه «دل» ß   واژه آرایی

که هم رزم جُستی هم افسون و رنگ                 نیامد ز کار تو بر دوده ننگ

قلمرو فکری:

مردم گفتند که هم جنگیدی و هم تدبیر و حیله به کار بردی (بسیار به جا رفتار کردی) خانواده و دودمان ما از رفتار تو دچار هیچ ننگی نشد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

رنگ و ننگ ß   قافیه

بخندید بسیار گردآفرید             به باره برآمد سپه بنگرید

قلمرو فکری:

گرد آفرید بسیار خندید و از دیوار دژ بالا رفت و سپاه را نگاه کرد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

گردآفرید و بنگرید ß   قافیه

حرف «د» ß   واج آرایی

چو سهراب را دید بر پشت زین              چنین گفت کای شاه ترکان چین

چرا رنجه گشتی کنون بازگرد                  هم از آمدن هم ز دشت نبرد

قلمرو فکری:

هنگامی که گرد آفرید سهراب را بر پشت زین دید، گفت که ای شاه ترکان چین

چرا خودت را خسته می‌کنی. اکنون هم از آمدن به ایران، هم از دشت نبرد منصرف شو.

قلمرو زبانی:

بیت اول ß   3 جمله

بیت دوم ß   3 جمله (فعل جملۀ سوم حذف شده است)

قلمرو ادبی:

بیت اول ß   زین و چین ß   قافیه

بیت دوم ß   بازگرد و نبرد ß   قافیه

بر پشت زین ß   کنایه از«سوار اسب»

حرف «ن» ß   واج آرایی

گشتی و بازگرد ß   همریشگی (رشته انسانی)

تو را بهتر آید که فرمان کنی                  رخ ناموَر سوی توران کنی

قلمرو فکری:

بهتر است که اطاعت کنی و چهره سرشناست را به سوی توران کنی و بازگردی.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

فرمان و توران ß   قافیه (کنی ß   ردیف)

رخ سوی توران کردن ß   کنایه از «بازگشتن»

نباشی بس ایمن به بازوی خویش                     خورد گاو نادان ز پهلوی خویش

قلمرو فکری:

ایمن به‌ زور و نیرو خودت نباش، گاو نادان از پهلوی خودش می‌خورد. (چاقیِ گاو بر اثر زیاد خوردن، باعث کشته شدنش می شود.)

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

بازوی و پهلوی ß   قافیه (خویش ß   ردیف)

بازو ß   مجاز از «نیرو و توان»

خورد گاو نادان ز پهلوی خویش ß   ارسال المثل (انسان نادان خودش به خودش زیان می رساند.)

بازو و پهلو ß   تناسب